Abortu iha Kontekstu Timor Leste

“ wainhira sientistika sira hare iha be’e no du’ut moris iha planeta seluk husi mundu ne’e sira temi katak ida ne’e MORIS iha ne’eba, MAIBE tamba sa mak wainhira raan ida hamutuk foin mak loron ida iha kabun laran sira sidauk hare katak ne’e UMANU ONA?” ( hau nia perguntas ba hau nia aan rasik antes hau hakerek ida ne’e)

Ita se lembra iha debates ne’ebe seriu tebes durante semana hirak nia laran iha Timor Leste kona ba alterazaun ba opsaun balun husi artigu iha Kodigu Pinal Timor Leste(tuir mai se bolu deit KPTL) nian sobre Abortu ne’ebe vigora liu iha artigu 144 koalia kona ba ” interupsaun iha isin rua”/ interrupção da gravidez no mos iha opsaun ba artigu 145 ne’ebe koalia kona ba “ kulpa ba interupsaun iha isin rua”/interrupção da gravidez não punivel.[1]

Le’e nain hotu hatene katak, Kodigu Pinal signifika sa artigu mak regula ne’e krimi no inklui iha TL nia KP abortu konsidera hanesan krimi, tamba “de faktu” konsidera hanesan hasa’i ema ida nia vida ou direitu ba moris.

Tamba sa Abortu iha KPTL nian?
Antes TL uja ou applika KPTL nian , durante tinan 8 resin nia laran TL uja KUHP Indonesia nian, iha neba mos artigu 283,299, no artigu 346-349: koalia kona ba abortu hanesan krimi ba ema hotu maibe iha kondisoens ne’ebe tuir mai, regula tan ho lei Saude indonesia no 23/1992 artigu 15 ne’ebe fo opsaun atu bele halo provokasaun ba abortu. No iha nia esperensia artigu ida ne’e sai polemika too ohin loron tamba kontrariu makaas ho KUHP aritgu iha leten hirak ne’e.

KPTL nian, kriminalija abortu hanesan hateten lolos iha artigu 144. mais tamba sa mak artigu 145 sai polemika no hamosu dilematiku ba sira ne’ebe mak tengki foti desizaun? Simples katak, tamba interpretasaun ba artigu ne’e laiha base fundamental tuir esperensia TL nian. Abortu iha Timor Leste krimi aseita ka laaseita ema hotu sei hateten aseita. Inklui hau rasik ne’ebe sexu Feto ida mos aseita katak abortu ne’e krimi.Mais tamba sa mak persija iha debate naruk tan?????
Le’e nain sira, iha aspektu oin-oin, fenomena debate sobre alterazaun ba opsaun artigu rua ne’e konsege provoka hau nia liman duni atu hakerek.

Permeiru tamba iha debates barak sobre artigu no hakarak ne’ebe makaas tebes ba alterazaun husi artigu rua ne’e husi KPTL nian, ne’ebe to fim tengki passa ho nein muda lia fuan signifikasaun ruma.
Segundu , tamba iha lisaun boot mak ita hotu bele aprende husi esperensia ne’e, ita hare rasik ho matan, katak iha debates hirak ne’ebe mak halao ba publiku, inklui uja media nasiona, hanesan TV, Radio inklui website ne’ebe blogspot, facebook, scrib no seluk tan ne’ebe oras ne’e ita bele aksesu ba, maibe la aspiratifus no kolaboratifu ho diak fo suksesu ba laiha mudansa husi artigu ne’e.
Terceiru, tamba movementu ne’e sai fali hanesan deit luta Feto sira nian deit ba muda artigu ne’e, no movementu ne’e hasoru movementu boot ida ne’ebe forsa los, movementu ne’e ita bele bolu, Feto sira sai objeitu ba lei tamba deit sira nia isin lolon tamba Feto ne’ebe bele kous oan no tuir mai hakarak atu halo abortu

.
Le’e nain sira, hau hakarak lori ita ba halo analisa klean liu tan saida mak Feto, Abortu , direitu no generu tuir kontekstu Timor Leste nian. Maibe antes ne’e, ita tengki halo kumprimisu katak LOS DUNI ABORTU NE’E KRIMI.

Saida mak abortu ne’e?
ABORTU la hanesan ho ABORSI maibe iha lian tetum kuaje laiha differente tamba ita hare liu deit ba sa mak kau’za husi akontesementu ne’e, tamba ne’e karik diak liu ita bele uja termus ne’ebe official mai husi Fact About Abortion, Info Kit on Women’s Health oleh Institute for Social, Studies and Action, Marsu 1991, Katak : iha termus medikus, aborsi difini hanesan interupsaun ba isin rua depois Uterus inan ida kous fetus ( janin ) husi resultadu sperma hasoru ovale antes idade fetus nee ladauk to’o semana 20.



Maski nune tamba sa iha konseptu PROVOCATE ABORTION?Ka abortu ne’ebe provokatifu?
“ Data WHO hatudu katak 15-50% inan balun mate tamba abortu ne’ebe la seguru,kada tinan bele akontese abortu to miloens 20 ( 20 Juta/tahun ) hetan katak hus ne’e nain 70.000 feto sira ne’e maka mate.
Simple ida ne’e katak sei karik iha feto nain 8 mak abortu nafatin mos, 1 husi sira rata-rata mate tamba la seguru.. DIFFERENTE TEBES ho kau’za se abortu ne’e tamba laiha planu ou laiha hanoin atu halo, no ida ne’e inklui, bele kolen, moras, monu no ran fakar halo inan ne’ebe isin rua bele lakon nia bebe ne’ebe sei iha kabun laran.

Agora ita hare katak, artigu 144 hakarak fo opsaun ba ABORTU ne’ebe mak tengki halo duni tamba planu ida ne’e mak ita bolu : interupsaun iha isin rua ou ho liafuan simple bele hapara isin rua kuandu hakarak ho razaun ruma.

Problema agora maka: semak desidi? Tamba saida, no oinsa?
Tuir fali artigu 145 hakarak hateten katak, se no tamba saida no oinsa ne’e, la krimi, ho razaun katak ita bele fo kulpa ba autor no subjetu se deit mak involve iha ka’zu ne’e. Saida mak akontese, se mak se ajuda se no iha ne’ebe inklui mos tamba sa tengki halo abortu ne’ebe provokatifu ne’?.

Agora iha ona pro no kontra ba artigu ne’e duni. Hau hakarak ita ba hare ida-ida entre abortu no faktores seluk ne’ebe hau temi tiha ona iha leten.

Abortu no moralidade
Los duni iha debates ne’ebe liu-liu tiha ona, ita rona ne’ebe mak makaas liu mak abortu ho moralidade. No ne’e neutral ba generu tamba tantu Feto no mane hanesan objeitu ba abortu konkorda katak se deit mak halo desisaun abortu iha interpretasaun ida monu ona ba sala ( halo krimi ) iha mundu nia futar oin no iha maromak nia futar oin.

Tamba sa moralidade sai boot liu? Moralidade relasiona ho objeitu ida ne’ebe se foti desisaun atu hamate ou atu halakon isin ida ne’ebe laiha lian husi inan ida nia isin ne’e mak kondena ho sala boot hasoru lian ne’ebe seidauk iha ne’e.

Ba sira ne’ebe “PRO LIVE” sira sei konkorda, MAIBE ba sira ne’ebe “PRO CHOICE” sira se la konkorda.

Objeitu rua deit mak involve iha akontesementu abortu ne’ebe provokatifu objeitu ne mak Feto ida hanesan nain ba isin rua no mane ida ne’ebe sasin ba isin rua no hun ba isin rua. Tamba sa? Tamba tuir maromak nia ukun fuan, laiha Feto ida se la isin rua sein mane ida nia isin rohan mos.

Biolojikamente, isin rua, uniku Feto mak bele hetan isin rua, maibe uniku mane mos mak bele halo Feto isin rua. No dadalia kona ba isin rua mak sai faktore katak iha ikus mai, parte balun husi objeitu rua ne’e iha planu atu hapara isin rua ne’e tamba razaun oi-oin.

Iha debates ne’ebe barak liu ba ne’e: hare liu deit ba :
Oinsa se Feto ne’e tinan seidauk too , oinsa se Feto ne’e isin rua husi nia membrus familia rasik hanesan aman, maun ou alin mane, oinsa se Feto ne’e vitima husi abuzu seksual tantu tinan boot ona ou seidauk too. Mais faktus katak, ema hotu hare deit ba Feto ne’e hanesan isin ne’ebe mak bele kous duni bebe ida ne’ebe tuir mai atu halo abortu ba ne’e.

Antaun saida mak sai konklusaun final katak, los duni mak laiha moral ne’e Feto ne’ebe mak atu halo abortu ne’e, no laiha interpretasaun ba faktores seluk katak se laiha Feto ida mak se isin rua sein iha mane ida mak halo isin rua.

Tamba ne’e, moralidade laos hare ba sexu ne’e maibe ba DESISAUN ne’ebe hakarak atu halo hodi foti abortu ne’e, lahare ba FETO KA MANE mak husu atu halo abortu.
Hau se soe hela perguntas boot ida ba ita hotu, sei razaun hirak sira ne’e iha duni, hanesan isin rua tamba abusu seksual, isin rua tamba sidauk kaben, isin rua tamba sei tinan ki’ik, isin rua tamba laen laiha ne’ebe bele tama kategori isin rua ne’ebe lahakarak, no seluk tan, sa mak ita sei koalia ba sira wainhira sira hakarak atu halo duni abortu????

Laiha duni istudu profundu ida dauk kona ba abortu iha Timor Leste tamba hodi uluk kedas abortu krimi iha TL tuir KUHP maibe esperensia hatudu katak istudu ida ne’ebe halao husi Charles Darwin University , Suzanne Belton ne’ebe halao nia survey ida kona ba isin rua ne’ebe la hakarak iha Timor Leste nia fo konklusaun katak, LEI ne’ebe vigora makaas no tamba ne’e mak abortu ne’ebe illegal mak commun liu iha Timor. (Charles Darwin University , Suzanne Belton, unwanted pregnancy in Timor-Leste)

Atu klaru liu karik ita bele lee fila fali file husi Kazu ida ne’ebe akontese husi Tribunal distrital Oecusse ne’ebe fo sai tuir JSMP nia monitorizajaun iha Dec 2008 tuir mai ne’e:
Iha loron 19/11 08, tribunal Oe-Cusse halao prosesu julgmentu ida ba kazuabortu ne'e involve arguidus ho inisial LL dan ES. Prosesu julgentu ida ne'evitima la marka prezensa tanba mate tiha ona. Iha akuzasaun deklara katak, iha fulan Marsu 2007 iha Betasi, Taiboko,arguidu LL fo tuir ai-moruk tradisional liu husi arguidu ES hodi entrega bavitima J atu hemu tuir arguidu LL nia hakarak. Intensaun husi arguidu nainrua, atu halo abortu ba embrio iha vitima nia kabun laran ne'ebe fulan 4.Arguidu sira mos sujere ba vitima atu hemu ai-moruk ne'e durante semana tolunia laran tutuir malu. Depois liu tiha, wainhira vitima besik atu partu,vitima ho embrio sira nia vida labele salva no mate. Iha julgamentu laran,arguidu ES rejeita total akuzasaun husi ministeriu publiku katak vitima niamate tanba kauza abortu husi embrio fulan 4.Responde ba razaun vitima nia mate, arguidu sira hateten katak sira laihakuinesementu ba kauza ne'e, tanba iha momentu ne'e ES polisia kaptura ona.Arguidu no sasin sira mos lakohi atu hateten katak sira hatene vitimagravida. Sira deklara katak, novidade kona ba vitima gravida sira foinhatene depois vitima mate. Tuir observasaun JSMP, sasin sira mos la fo depoimentus ne'ebe sufisiente nohateten katak sira laiha kuinesementu kona ba kauza abortus ne'e.
Pontus final katak, moralidade tengki mai husi desisaun antes atu halo relasaun seksual ka antes atu halo abortu so deit iha parte objeitu nain rua nia liman, parte ne’e maka FETO ida no MANE ida.
Abortu no saude inan
KPTL nian oras ne’e promulga ona no ne’e signifika sa razaun deit la iha ba interupsaun ba isin rua inklui ho razaun hanesan iha leten temi tiha ona.maibe iha ne’ebe ita nia lei sobre saude inan no oan atu hare ba ida ne’e?

Iha nasaun seluk, abortu ho razaun saude sempre sai polemika boot liu-liu nasaun ho sosiadade kulturamente no reliojikamente katolika maoria katak saude inan se sai hanesan desizaun boot liu atu konsidera atu halo abortu wainhira inan ida tengki foti duni ka hasoru abortu, maibe dala ida tan tengki iha legalijasaun husi parte mediku hanesan doutor no exame ne’ebe faktu kona ba ida ne’e. Ne hanesan se inan ne’e se bele moris maibe bebe mak bele hasa’i ho hamate, konsiderazaun ba abortu se tetu iha ka’zu ne’e. MASKI nune ka’zu ne’e lahanesan PROVOKASAUN tamba ka’zu ne’e kategoria ba VULNERAVEL. Iha ka’zu hanesan ne’e, Dalabarak LAOS inan ou aman ne’e mak foti desisaun maybe DOUTOR hanesan autor ba mediku ne’ebe halo exame ba isin rua ou moras sa deit mak provoka bele halo parte inan ka oan sai vulneravel hodi so bele resolve ho hasa’i parte ida nia vida ( no dala barak Inan nia vida se konsidera liu duke bebe , no ne’e la hare ba fulan hira ou idade too iha ne’ebe ona bebe mak iha inan nia isin lolon ne’e)

Antaun, razaun VULNERAVEL ne’e lahanesan ho razaun Provokasaun hanesan tamba la hakarak isin rua : seluk ne’ebe iha ne’e tamba isin rua husi mane ne’ebe la hatene, isin rua husi familia rasik, isin rua husi abusu seksual no aat liu tanba isin rua ne’ebe hakarak maibe moe atu kuntinua.

Parte saude hotu iha mundu too oras ne’e hasoru mos polemika idade ba isin rua ne’ebe mak ita bele hateten ona katak raan ne’ebe sai bebe meak ne’e ema ka umanu ona , nasaun balu interpreta ba idade semana isin rua nian hanesan sura tuir loron, semana ate fulan, konsidera katak fulan 3 permeiru isin lolon husi raan ne’ebe hamutuk ne’e sidauk sai ema ida. Iha parte nasaun ne’ebe foin mak desenvolvidu saude ne’ebe ladun permite ba aksesu tomak la garantia katak terminasaun ba isin rua sura tuir loron fulan, no ida ne’e akontese mos iha Timor Leste katak akontesementu isin rua no sura katak isin ne’e ema hahu kedas iha loron, semana no fulan ne’ebe sperma ida hasoru ka moris iha ovum ida hodi sai ovale iha Feto ka inan ida nia ovariu.

Tamba ne’e so ho razaun saude deit mak bele determina isin rua ne’ebe seguru ka lae to oras ne’e mos se sai polemika hodi aseita hanesan faktores ida ba interupsaun husi abortu. MAIBE IHA TIMOR LESTE DALA IDA TAN LAIHA KULPA BA ABORTU HO KOALKER RAZAUN INKLUI SAUDE INAN NIAN NE’EBE VULNERAVEL.

Abortu no kbi’it Feto nian
Iha leten hau remata ho inan sira ne’ebe mak isin rua tiha maibe moe deit atu kuntinua no ne’e los duni iha faktores barak mak se fo impaktu antes parte ida husi objeitu rua ne’e se ikus mai foti desisaun hakarak provoka abortu.

Faktores boot liu mak distingsaun entre papel Feto no mane nian iha kbi’it atu foti desisaun ba halo abortu wainhira mosu no atu akontese. Los duni katak laiha istudu profundu ida kona ba analisa generu ne’ebe klean kona ba impaktu ba Feto no mane husi abortu maibe esperensia hatudu katak, objeitu ba abortu sempre kona ba Feto tamba biolojiku Feto nian ne’ebe tengki kous oan husi nia kanotak rasik.

Iha planu ba provokasaun abortu tuir lolos laos involvementu Feto nia hakarak mesak maibe barak liu mos tamba presaun husi parte mane inklui sociedade tomak.

Papel generu Feto ne’ebe mak isin rua maka tengki iha kapasidade atu hahu , kuntinua no remata nia isin rua, maski nune iha ka’zu isin rua ne’ebe la hakarak Feto kbi’it laek liu mane. Sa tan iha ka’zu atu foti desisaun hodi halo abortu provokatifus.

Iha debates liu ba ne’e, ita hare katak parte balun fo opsaun atu tetu no konsidera fali abortu provokatifu ne’ebe tengki halo ba isin rua ne’ebe mak mai husi vitima violasaun seksual inklui insect ( isin rua tamba resultadu husi violasaun seksual ne’ebe halo husi membrus familia rasik hanesan maun, alin ka aman rasik)

Maski ita hare tiha ona, iha ka’zu iha leten katak Feto barak mak se iha kbi’it atu kuntinua kondisaun ne’e kompara ho mane ne’ebe mak involve iha ka’zu ne’e, atu dehan katak, se iha Feto ho mane ida mak objeitu ba ka’zu ne’e, dala barak Feto la konsidera abortu hanesan dalan atu foti maibe mane mak sei hare katak abortu mak dalan diak liu ba sira nia problema.

Lataka matan mos katak ida ne’e tamba papel generu mane nian ne’ebe todan tebes atu iha responsabilidade boot liu wainhira tengki hasoru ho isin rua. Liu-liu iha ka’zu isin rua ne’ebe la hakarak. Wainhira ida ne’e akontese mane se uja liu forsa atu haka’as feto hodi abortu maski nune iha feto barak mos mak kbi’it boot atu kuntinua ho kondisoens ne’e duke abortu.

Geralmente foti desisaun laos akontesementu iha antes maibe sempre iha depois isin rua, tamba ne’e laos problema iha se mak atu foti desisaun iha abortu ka la abortu maibe foti desisaun tengki halo antes mos konsidera atu isin rua ka lae husi parte Feto no mane atu nune laos abortu deit mak ita se prevene maibe mos isin rua ne’ebe la hakarak bele minimiza.

Komprensaun ba hare diskualidade iha foti desisaun ne’e la fasil se karik mane ho Feto sidauk iha egualidade generu hanesan ba komunikasaun inklui hato’o ekspresaun wainhira hasoru abortu ka se karik akontese isin rua ne’ebe laplaneada.
Tamba ne’e atu bele prevene abortu diak liu egualidade generu mak tengki promove iha relasaun seksual inklui relasaun generu ba parte rua.

MAIBE saida mak akontese seorganisasaun feto sira hetan mos presaun husi Doadores sira se sira tulun hatoo prokupasaun seluk kona ba abortu? Ida ne’e lisaun boot ida ba Movementu Feto iha Timor leste mos katak, dala barak aspirasaun ne’ebe ladun aspiratifus bele fo impaktus ba mudansa krise rekonhesementu . Organsasaun Feto ida iha Timor Leste nebe involve makaas iha advokasia ba alterasaun artigu abortu iha leten nee, hetan kondena husi mundu international kona ba sira nia presepsaun.[2], karik dala ruma los karik dalaruma mos sala.

Hanesan ita bele hare katak, intrepretasaun ba movementu feto nian iha hatoo lian husi feto sira iha ne’e ikus mai mos bele kria polemika seluk ne’ebe sei naruk iha oin mai.
Los duni mundu atu hateten katak, Feto nia lian nee misteriu, lahateten sai, ema la rona, maibe hateten sai, ema la komprend
Opportunidade ba minimiza kriminoju
KODIGU PINAL TIMOR LESTE nia artigu hirak ne’e kriminalija ona abortu tamba ne’e ba oin laiha aksesu ne’ebe legal hodi fo assistensia ba abortu iha Timor Leste, maski nune ita la taka matan katak iha duni praktika abortu lao nafatin iha Timor Leste no ikus mai Feto sira mak se sofre liu husi ne’e sofre fisikamente no sofre psikolojikamente.

Abortu iha tempu oin mai se lalakon maibe kriminalija deit hanesan mos naokten no ohoten sira, la lakon husi mundu maibe la legal. Tamba ne’e saida mak ita tengki halo wainhira hatene iha akontesementu abortu?

Resposta ba perguntas ne’e la fasil, maibe ita hotu konkorda katak prevensaun diak liu duke kuratifu. Iha akontesementu ida ne’e, fo pinalti ba ema ne’ebe halo abortu so bele simu liu husi desisaun tribunal maibe todan ne’ebe sociedade se fo ba parte ne’ebe inklui Feto ne’ebe mak involve iha abortu se todan liu desisaun basea ba artigu hirak ne’ebe mak vigora ona iha Kodigu Penal Timor Leste nian. Iha ikus ita hotu tengki prontu atu simu, krimi homisidu tamba hasai ema nia vida hanesan hateten iha artigu 144 KPTL nian husu atu la halo “interupsaun iha isin rua”/ interrupção da gravidez no nune’e mos la halo interupsaun ba isin rua maski labele/interrupção da gravidez não punivel ikus mai se hetan kastigu kadeia minimu tinan 2-8 no nune mos ba se deit mak involve atu provoka hasai ema nia vida iha isin rua liu husi abortu se kondena ho tinan 3 kadeia. Hakarak ka lakoi, ne mak resultadu final husi DRAFT KPTL nian ne’ebe agora ita hotu tengki adapta iha ita nia moris loron-loron.

Ikus liu prevensaun ne’ebe uniku liu ba resulta ba prevensaun abortu provokatifu mak respeita dignidade umanu ema nian inklui Feto no mane liu husi promove egualidade generu ne’ebe basea ba direitu ema ida-idak nian hodi halo desisaun inklui desisaun ba halo relasaun seksual, desisaun ba isin rua ka la isin rua no desisaun atu suporta isin rua maski resulta husi relasaun seksual ne’ebe lahakarak.

Maski iha final advokasia ba alterasaun ruma husi artigu 145 kona ba interrupção da gravidez não punivel maibe ita hotu bele hare no aprende katak, movementu feminista nian iha Timor Leste lao tuir esperensia, lao tuir no lalos se dehan iha influensa husi kultura modernu rai seluk nian. Liu-liu husi interpretasaun ba movementu feminista liberal atu kria PRO CHOICE no PRO LIVE iha debates ne’e.

Hau nia parabens mos Ba Feto Timor hotu, parabens tamba iha movementu ne’ebe boot no ita buka atu aprende duni ita nia a’an rasik, buka atu aprende duni saida mak sosiedade nia hakarak no ita mos aprende katak mudansa ba direitu so uniku ho mudansa iha generu uluk. No ne’e tengki hahu rasik husi ita, ita hanesan feto, ita hanesan komunidade no ita hanesan Objeitu ba hari’i nasaun ne’ebe foin desenvolvidu.Parabens
[1] Versaun tradusaun ba tetum husi artigu ruma iha ne’e la official tamba ne’e lian official ba artigu nee se refere ba lian Portuquese hanesan original husi KPTL nian.
[2] CN CathNews/Canadian Caritas accused over funding for East Timor pro-abortion NGO/Published: April 09, 2009<http://www.lifesitenews.com/ldn/2009/apr/09040708.html>IRONY: NGO Funded byCanadian Bishops' D&P Battles East Timor Bishops over Abortion.